W dniu 8 listopada 2022 r. Rządowe Centrum Legislacji ogłosiło nowy projekt (datowany na dzień 28 października 2022 r.) ustawy o fundacjach rodzinnych.

 

Fundacja rodzinna – czym jest?

W odniesieniu do poprzedniego projektu ustawy z dnia 22 marca 2021 r. nowy projekt utrzymał podstawowe założenia konstrukcyjne fundacji rodzinnej, ale wprowadził także szereg zmian, które z całą pewnością zostaną bardzo dobrze przyjęte w środowiskach firm rodzinnych.

Tak w obecnym, jak i poprzednim projekcie ustawy, fundacja rodzinna jest osobą prawną, o specyficznie określonych celach działania, jakimi są:

• gromadzenie majątku,
• zarządzanie nim w interesie beneficjentów oraz
• spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów.

W projekcie nie wskazano wyraźnie, że podstawowym zadaniem fundacji rodzinnej powinna być ochrona posiadanego majątku przed utratą oraz zmniejszeniem wartości, ale jest oczywistym, że taki cel powinna ona także realizować.

Szczegółowy cel działania fundacji rodzinnej określać ma fundator w statucie (należałoby postulować aby w przypadku powołania fundacji w testamencie, określenie celu fundacji następowało także w testamencie), przy czym projektodawca pozostawia fundatorowi dużą swobodę w określeniu tych celów.

 

Fundator

Fundatorem może być osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, która (według swojego uznania) przekaże cały majątek lub jego część fundacji. Fundacja może posiadać więcej niż jednego fundatora (z zastrzeżeniem fundacji ustanawianej w testamencie, jako że prawo polskie dopuszcza sporządzenie testamentu wyłącznie przez jednego spadkodawcę), przy czym fundatorzy wspólnie ustanawiający fundację rodzinną nie muszą być ze sobą spokrewnieni. W takim przypadku:

• wykonują oni prawa i obowiązki fundatora wspólnie,
• każda zmiana beneficjenta i jego uprawnień wymaga zgody wszystkich fundatorów,

przy czym postanowienia statutu mogą przewidywać odmiennie uregulowanie tej kwestii.

Prawa i obowiązki fundatora są niezbywalne, przy czym nowy projekt słusznie przewiduje możliwość rezygnacji z niektórych lub wszystkich uprawnień fundatora i upoważnienia innej osoby lub osób do ich wykonywania.

Fundacja rodzinna ma w założeniu zarządzać majątkiem w oparciu o mienie, które przekaże jej fundator lub darczyńcy (przy czym w tym przypadku projektodawca zrezygnował z ograniczenia kręgu podmiotów uprawnionych do dokonywania darowizn na rzecz fundacji, z uwagi na brak jakiegokolwiek ryzyka z tym związanego), lub które zostanie nabyte w okresie jej istnienia. Majątek ten ma w założeniu być źródłem realizacji określonych świadczeń (pieniężnych oraz niepieniężnych) na rzecz beneficjentów fundacji, które mogą polegać na przekazaniu beneficjentom określonych środków lub oddanie ich do korzystania, w tym w szczególności pokrywanie kosztów utrzymania, kształcenia, leczenia, czy też opieki.

Rezygnacja z zamkniętego katalogu podmiotów uprawnionych udzielania darowizny na rzecz fundacji, a także regulacja, że przez dokonanie darowizny darczyńca nie staje się fundatorem, może umożliwiać faktyczne przenoszenie majątku fundacji zagranicznych do Polski. Oczywiście taka decyzja wymagać będzie szczegółowej analizy, między innymi obejmującej opodatkowanie podatkiem od wyjścia w państwie rezydencji fundacji zagranicznej.

 

Majątek fundacji rodzinnej

Majątek wnoszony do fundacji rodzinnej przez fundatora tworzy fundusz założycielski fundacji, który nie może być niższy aniżeli 100.000 zł. Projektodawca nie uwzględnił jednocześnie słusznych postulatów aby określona minimalna wartość funduszu założycielskiego była wnoszona w środkach pieniężnych, aby zapewnić płynne funkcjonowanie fundacji rodzinnej po jej utworzeniu.

Ważną regulacją (stanowiącą novum w porównaniu do poprzedniego projektu) jest także to, że – co do zasady - fundacja rodzinna nie będzie mogła – po jej ustanowieniu – zwracać fundatorowi, w całości bądź w części, majątku do niej wniesionego.

 

Beneficjenci

Projekt w obecnym kształcie przewiduje, że beneficjentem fundacji może być wyłącznie osoba fizyczna (niekoniecznie spokrewniona z fundatorem), w tym także sam fundator, oraz organizacja pożytku publicznego.

W odróżnieniu od projektu z 22 marca 2021 r., który przewidywał, że statut będzie zawierał dane beneficjenta, grupy beneficjentów lub sposób jego określenia, zaś fundator mógł w każdym czasie dokonać zmiany w zakresie beneficjentów i przysługujących im świadczeń lub mienia polikwidacyjnego, nowy projekt zakłada, że:

• statut fundacji określać ma jedynie sposób określenia beneficjentów oraz
• zakres przysługujących im uprawnień, zaś
• wskazanie konkretnej osoby lub organizacji jako beneficjenta nastąpi na liście beneficjentów. Lista beneficjentów ma być sporządzona i aktualizowana przez zarząd fundacji.

Wobec takiej konstrukcji przepisów, oczywistym jest, że na etapie konstruowania statutu fundator może postanowić, że lista beneficjentów będzie poufna, w tym także dla innych beneficjentów, w kwestii powołania oraz zakresu przyznanych każdemu z nich uprawnień.

W porównaniu do projektu ustawy z dnia 22 marca 2021 r., który umożliwiał dokonywanie zmian w zakresie beneficjentów, przysługujących im świadczeń lub mienia polikwidacyjnego, obecny projekt nie zawiera takiej regulacji. Brak tej regulacji w połączeniu z elastycznymi zasadami konstruowania statutu fundacji, a ponadto możliwością zrzeczenia się niektórych lub wszystkich uprawnień fundatora, może umożliwić przyjęcie rozwiązania wyposażającego fundatora w prawo dokonywania zmian w zakresie beneficjentów i przysługujących im świadczeń, bez ograniczeń lub ze zdefiniowanymi przez niego ograniczeniami, albo wprost przeciwnie – pozbawiającym go tych uprawnień.

Kolejną istotną zmianą w porównaniu do poprzednio obowiązujących regulacji jest wyraźne wskazanie, że prawa i obowiązki beneficjenta są niezbywalne (przy czym nie dotyczy to istniejącej wierzytelności). Zrzeczenie się uprawień ma wymagać formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym pod rygorem nieważności.

Uprawnienia beneficjenta mogą być następujące:

• prawo do otrzymania świadczenia ze strony fundacji oraz mienia polikwidacyjnego,
• prawo do uzyskania informacji o działalności fundacji, w tym w szczególności prawo do wglądu do dokumentów fundacji oraz żądanie wyjaśnień od zarządu,
• prawo do zasiadania w organach fundacji.

Podkreślenia wymaga to, że o zakresie uprawnień przysługujących beneficjentowi rozstrzyga statut, co oznacza, że projekt nie wprowadza powszechnego katalogu uprawnień beneficjenta. Uprawnienia tego są kwestią indywidualną, związaną z danym beneficjentem lub (rzadziej) określoną ich kategorią. Tym samym, fundator może postanowić, że tylko określeni beneficjenci lub kategorie beneficjentów, będą uprawnieni do zasiadania w organach fundacji, dla przykładu w zgromadzeniu beneficjentów.

Projekt słusznie wprowadza zasadę, że zrzeczenie się wszystkich uprawnień beneficjentów oznacza utratę statusu beneficjenta.

 

Ład prawny w fundacji rodzinnej

Podstawowymi dokumentami wyznaczającymi ład prawny w fundacji mają być:

• akt założycielski albo testament,
• statut.

To w tych dokumentach mają być uregulowane wszystkie najistotniejsze kwestie związane z funkcjonowaniem fundacji oraz jej organów.

 

Organy fundacji rodzinnej

Organem zarządzającym fundacji ma być zarząd, który w założeniu ma odpowiadać za realizację celów fundacji, podejmowanie czynności związanych z zapewnieniem płynności finansowej i jej wypłacalności oraz tworzenie, prowadzenie i aktualizację listy beneficjentów, a ponadto realizację świadczeń przysługujących beneficjentowi.

W nowym projekcie projektodawca słusznie zrezygnował z wymogu aby członkowie zarządu zasiadający w zarządzie nie posiadali ponad połowy głosów w tym organie (co w połączeniu z zasadą jeden członek organu – jeden głos praktycznie oznaczało, że członkowie zarządu będący jednocześnie beneficjentami nie mogli stanowić więcej niż połowy składu tego organu).

Co do zasady, członkowie zarządu mają być powoływani przez fundatora, po jego śmierci zaś przez radę nadzorczą albo zgromadzenie beneficjentów, przy czym statut może te kwestie regulować odmiennie.

Członkowie zarządu mogą uzyskiwać wynagrodzenie z tytułu pełnionej funkcji, tylko w przypadku gdy zostało to uzgodnione (z fundatorem lub w uchwałach organów powołujących członka zarządu, na zasadach określonych statutem). W braku takiego uzgodnienia, członkom zarządu – zgodnie z postanowieniami nowego projektu – należy się jedynie zwrot kosztów związanych z udziałem w pracach zarządu.

Fakultatywnym organem nadzoru jest rada nadzorcza, niemniej jednak w przypadku gdy liczba beneficjentów przekracza 25 osób, ustanowienie rady nadzorczej jest obligatoryjne.

Rada nadzorcza ma pełnić funkcje nadzorcze w stosunku do zarządu, przy czym statut także i w tym przypadku może uprawnienia rady nadzorczej rozszerzyć, dla przykładu przewidując, że zarząd jest zobowiązany do uzyskania uprzedniej zgody rady nadzorczej na dokonanie określonych czynności. Mankamentem projektu jest  brak określenia konsekwencji dokonania takich czynności przez zarząd bez uzyskania omawianej zgody i w tym zakresie należałoby postulować zmianę projektu.

Zasady wynagradzania członków rady nadzorczej są analogiczne do zasad dotyczących członków zarządu.

 

Zgromadzenie beneficjentów

Zgromadzenie beneficjentów jest obligatoryjnym organem fundacji rodzinnej.

W organie tym uczestniczyć mają w założeniu jedynie ci beneficjenci, którym takie uprawnienie przyznano w statucie.

Zgromadzenie beneficjentów, co do zasady, zwoływane jest przez zarząd, z własnej inicjatywy, na żądanie któregokolwiek z beneficjentów lub też w przypadku nieobsadzenia zarządu – przez któregokolwiek beneficjenta, przy czym statut może to uprawnienie przyznać także innym osobom, w tym w szczególności radzie nadzorczej, beneficjentowi lub  beneficjentom w odpowiedniej liczbie.

Uchwał zgromadzenia beneficjentów wymagają w szczególności:

• rozpatrzenie i zatwierdzenie sprawozdania zarządu z działalności fundacji rodzinnej oraz sprawozdania finansowego fundacji rodzinnej za ubiegły rok obrotowy,
• udzielenie absolutorium członkom zarządu fundacji rodzinnej z wykonania przez nich obowiązków,
• podział i pokrycie wyniku finansowego netto,
• wybór firmy audytorskiej.

Projekt stanowi jednocześnie, że statut może do zgromadzenia beneficjentów delegować inne także sprawy fundacji rodzinnej. Postulować należałoby aby w podstawowym zakresie uprawnień zgromadzenia beneficjentów leżało także udzielanie absolutorium członkom rady nadzorczej w przypadku jej ustanowienia.

Uchwały zgromadzenia beneficjentów (podobnie jak zarządu oraz rady nadzorczej zapadają bezwzględną większością głosów), przy czym nowy projekt słusznie wprowadza zasadę braku wymogu kworum dla zgromadzenia beneficjentów (w odróżnieniu od posiedzeń zarządu i rady nadzorczej, które przewidują, że zdolność do podejmowania ważnych uchwał ma miejsce – po spełnieniu innych jeszcze wymogów, takich jak zwołanie posiedzenia z odpowiednim wyprzedzeniem  – jedynie w przypadku obecności co najmniej połowy członków danego organu).

 

Liczba głosów w organach fundacji rodzinnej

W odróżnieniu od rozwiązań proponowanych w projekcie 22 marca 2021 r. nowy projekt umożliwił rezygnację z zasady „jeden członek organu – jeden głos” we wszystkich organach fundacji rodzinnej, co stanowi z całą pewnością niezwykle korzystną zmianę, umożliwiającą utworzenie fundacji rodzinnej przez kilku fundatorów, wnoszących zróżnicowane aktywa majątkowe do takiej fundacji i  planujących powołanie różnej liczby beneficjentów.

 

Działalność gospodarcza fundacji rodzinnej

Nowy projekt także w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej przyniósł korzystną zmianę. O ile utrzymano zasadę nieprowadzenia przez fundację rodzinną działalności gospodarczej, o tyle umożliwiono jej prowadzenie w wąskim zakresie, dostosowanym do działalności fundacji o charakterze inwestycyjnym, takim jak: zbywanie mienia; najem, dzierżawa lub udostępnianie na innej podstawie mienia, którego fundacja jest właścicielem lub posiadaczem, przystępowaniu i uczestnictwie w spółkach handlowych (zatem w spółkach osobowych: jawnych, komandytowych, komandytowo-akcyjnych, spółkach kapitałowych: spółkach z o.o., akcyjnych i prostych spółkach akcyjnych), funduszach inwestycyjnych, spółdzielniach oraz tym podobnych podmiotach; nabywaniu i zbywaniu papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze, obrocie zagranicznymi środkami płatniczymi, udzielaniu pożyczek, czy w końcu prowadzeniu przedsiębiorstwa w ramach gospodarstwa rolnego.

Należy jednak pamiętać, że powyższy katalog jest katalogiem zamkniętym. Nie będzie zatem, dla przykładu, możliwe, prowadzenie przez fundację rodzinną działalności gospodarczej przy wykorzystaniu wniesionego do niej przedsiębiorstwa. Wstępnie przyjąć można, ze przedsiębiorstwo będzie mogło być wydzierżawione przez fundację rodzinną lub wniesione jako wkład niepieniężny do spółki prawa handlowego.

 

Opodatkowanie fundacji rodzinnej

Sposób opodatkowania fundacji rodzinnej będzie niewątpliwie jedną z tych okoliczności, która może przesądzić o popularności tej instytucji.

Wprowadzone w nowym projekcie rozwiązania przewidują: 

w odniesieniu do fundacji rodzinnej:

• wniesienie mienia do fundacji rodzinnej ma być neutralne podatkowo (nie podlega ani podatkowi dochodowemu ani podatkowi od czynności cywilnoprawnych), z tym zastrzeżeniem, że projektowane rozwiązania nie modyfikują zasad opodatkowania podatkiem VAT,
• fundacja rodzinna ma być objęta całkowitym zwolnieniem (podmiotowym) z podatku dochodowego od osób prawnych, bez względu na to z jakiego źródła otrzymuje przychody/dochody, za wyjątkiem opodatkowania świadczeń (pieniężnych lub niepieniężnych) przekazanych lub postawionych do dyspozycji beneficjentów,
• podatek dochodowy od świadczenia przekazanego lub postawionego do dyspozycji beneficjentom przez fundację rodzinną wynosić ma 15 % wartości tego świadczenia,
• podatek ten fundacja powinna rozliczyć w terminie do 20-go dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym świadczenie to zostało przekazane lub postawione do dyspozycji beneficjentów;

w odniesieniu do beneficjentów:

• nabycie rzeczy lub praw majątkowych jako świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia polikwidacyjnego tej fundacji rodzinnej, jest wyłączone od opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn, o ile oczywiście nabycie następuje na podstawie tytułu określonego w ustawie o spadkach i darowiznach,
• nabycie przez beneficjentów świadczeń oraz mienia polikwidacyjnego fundacji jest opodatkowane podatkiem dochodowym od osób fizycznych, przy czym stawka podatku zależeć będzie od stopnia pokrewieństwa beneficjenta i fundatora, i tak
• zwolnione od podatku dochodowego od osób fizycznych mają być przychody beneficjentów należących do tzw. „grupy zero” (to jest małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwo, ojczyma i macochy),
• przychody wszystkich pozostałych beneficjentów mają być opodatkowane podatkiem dochodowym w stawce 15% .

Pomimo tego zatem, że deklarowaną intencją projektodawcy nie jest optymalizacja podatkowa, to w przypadku świadczeń od fundacji rodzinnej lub mienia polikwidacyjnego tej fundacji wypłacanego beneficjentom z kręgu najbliższej rodziny, zaproponowane rozwiązania są niewątpliwie bardzo atrakcyjną propozycją.

 

Zachowek

Rozwiązania dotyczące zachowku są kolejną kwestią, która może zadecydować o porażce lub sukcesie projektowanych rozwiązań.

Projektodawca, wbrew sugestiom pochodzącym z niektórych środowisk, nie zdecydował się na wyłączenie prawa do zachowku w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej, podjął jednak próbę modyfikacji obecnie obowiązujących reguł odpowiedzialności za zachowek.

I tak, katalog źródeł zaspokojenia zachowku został poszerzony o świadczenie od fundacji rodzinnej i mienie polikwidacyjne fundacji, przekazane uprawnionemu do zachowku. Wprowadzono nowe zasady przedawnienia, zgodnie z którymi roszczenie przeciwko fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego i przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przedawni z upływem lat pięciu od dnia otwarcia spadku. Projekt zakłada także, że przy obliczaniu zachowku wartość funduszu założycielskiego wniesionego do fundacji przed więcej niż dziesięciu laty licząc od dnia otwarcia spadku nie będzie doliczana do spadku, chyba że fundacja rodzinna będzie spadkobiercą. Zmieniona została także zasada jednorazowego i natychmiastowego wypłacenia zachowku, na rzecz prawa obowiązanego do zaspokojenia zachowku żądania odroczenia terminu płatności, rozłożenia na raty, a w wyjątkowych przypadkach – także obniżenia jego wysokości.

Korzystnym rozwiązaniem przyjętym w nowym projekcie ustawy jest bez wątpienia wprowadzenie prawa do zrzeczenia się dziedziczenia prawa do zachowku w całości lub części. Takie rozwiązanie stwarza szansę na uzgodnienie zasad sukcesji z osobami uprawionymi do zachowku (a zatem którzy byliby powołani do dziedziczenia z ustawy w przypadku śmierci spadkodawcy) w sposób przyznający im status beneficjenta z określonymi uprawnieniami, w zamian za co zrzekaliby się oni roszczeń o zachowek.

 

Podsumowanie

Nowy projekt ustawy o fundacji rodzinnej pomimo tego, że niewątpliwie wymaga jeszcze doprecyzowania lub zmiany określonych zawartych w nim propozycji, jest z pewnością ważnym krokiem we właściwym kierunku i istotnie przybliża wprowadzenie do polskiego porządku prawnego instytucji umożliwiającej polskim przedsiębiorcom zaplanowanie i przeprowadzenie skutecznego procesu sukcesyjnego.